آداب و سنن مردمان کرمان

کلیدزنی:

در شب بیست و هفتم ماه رمضان برگزار می شود. در این رسم بیشتر بیوه زنان ، زنان بدون فرزند و دختران دم بخت شرکت می کنند. هر زن حاجتمندی «کمویی» برمی دارد و توی آن یک آیینه و یک سورمه دان و مقداری نبات می گذارد و به در خانه های محله می رود. کلیدزنها آنچنان رویشان را محکم می گیرند که کسی آنان را نمی شناسد. در هر خانه ای که می رسند با کلید چوبی که همراه دارند به کمو یا درخانه می کوبند. زن صاحبخانه با شنیدن صدای تق تق ، در را باز می کند و بدون سوال برای روشنایی و باز شدن گره از کار کلیدزنها به آیینه نگاه می کند و مقداری از نبات داخل کمو را در دهان می گذارد و از سورمه دان به چشمش می کشد. زنان عقیده دارند هر کس از سورمه کلیدزنها به چشمش بکشد شب عید ، حضرت فاطمه به چشم او سورمه می کشند و روشنایی ابدی به او می بخشند. بعد از سورمه کشیدن مقداری خوراکی و پول و اگر فصل انار باشد دانه ای انار در کمو می ریزند. عقیده دارند انار و خوراکیهایی که کلیدزنها جمع می کنند خاصیت بسیار دارد و هر حاجتمندی بخورد حاجتش برآورده می شود. این رسم تا پاسی از شب ادامه دارد.

الله رمضونی (Allah Ramzuni):

از دیگر سرگرمیهای بچه ها و جوانان در شبهای ماه رمضان خواندن اشعار «الله رمضانی» است. این رسم در اکثر شهرها و آبادیهای یزد ، مشهد ، بیرجند ، بجنورد ، تربت جام و بعضی از شهرهای استان فارس و گرگان برگزار می شود. برای اجرای رسم «الله رمضانی» جوانان و بچه های هر محله با تشکیل گروههای پنج تا ده نفره از شب اول ماه رمضان ، بعداز افطار ، به در خانه ها می روند و اشعار «الله رمضانی» می خوانند. هر گروه از میان خود یک استاد و یک انباردار انتخاب می کنند. وظیفه استاد رهبری گروه و وظیفه انباردار جمع آوری هدایاست. هدایا هم یا پول است یا یک خوردنی مثل گردو ، کشمش ، خرما ، بادام ، قیسی هلو و قیسی زردآلو.

جوانان در تمام خانه های محله را می زنند و ترانة «الله رمضونی» می خوانند و فیض می طلبند. آخر سر هم در گوشه ای جمع می شوند و با استفاده از نور مهتاب آنچه بدست آورده اند بین خود تقسیم می کنند و به خانه هایشان بازمی گردند.

جشن سده:

مراسم جشن سده که از سنت های قدیم خاص کرمان است بدین گونه است که پنجاه روز قبل از عید نوروز در محله باغچه بوداغ آباد جشنی از طرف زرتشتیان کرمان ترتیب داده می شود و رسماً از رجال و شخصیت ها دعوت می کنند و با شیرینی و میوه از آنها پذیرایی می نمایند.در اول غروب آفتاب چند تن از موبدان زرتشتی درحالیکه لباس سفید و کلاه سفید دارند ، هر کدام دست به دست هم داده و با خواندن اورادی به گرد توده عظیم بوته های جمع شد که به اصطلاح محلی «درمون» می گویند به طواف مشغول می شوند و پس از چند مرتبه گردش یکی از آنها با لاله روشنی که در دست دارد در مسیر وزش باد بوته ها را آتش می زند و با وزش باد مدتی بعد تمام آن توده عظیم به آتش انبوه تولید می گردد و موبدان هم از آنجا دور می شوند درحالیکه در تمام طول این مراسم موزیک با آهنگهای شاد نواخته می شود و تماشاچیان شعله های عظیم آتش را در پهنه آسمان با لذت فراوان می نگرند ، سپس اندک اندک شعله ها فرو می نشیند و تماشاچیان نیز محوطه باغچه را ترک می کنند ، عده ای بر این عقیده اند که بعد از سده به اصطلاح محلی پناه باد گرم است ، یعنی درجائیکه حافظ و دیواری باشد که مانعی جلو وزش باد باشد و از گزند سوز سرما در امان است ، زارعین می گویند بعد از سده حتی پناه یک پشکل گوسفند هم گرم است و زرتشتیان نیز در این موضوع معترفند و درباره سده و موقع فرارسیدن آن اصطلاحاتی دارند ، که به این ترتیب بیان می کنند: صد سده ، ده گله ، پنجاه به نوروز ، در این روز پختنیهای مخصوص زرتشتیان صورت می گیرد به نام سیرو سدو و سیرگ و یک نانی هم پخته می شود

انگیزه های داستانی مختلفی وجود دارد که چه بسا بیشتر آنها مربوط به یکی از پادشاهان می شوند ، از جمله جمشید و فریدون.

یکی از علل برگزاری این جشن را گفته اند: کیومرث را صد فرزند از اناث ذکور بوده چون به حد رشد و تمیز رسیدند در شب این روز جشن گرفت و همه را کدخدا مرد و فرمود که آتش بسیار برافروختند ، بدان سبب آن را سده می گویند. اما دلیلی دیگر که برای برپایی جشن سده یاد کرده اند منسوب است به فریدون و دوران وی پیکارش با ضحاک از لحاظ یکسان معنی رمز و کتابی که در داستان هوشنگ و حمله مار و افروختن آتش وجود دارد ، مار سیاه رمز تمثیلی اهریمن و زشتی بود که مرگ و نابودی می آفریند و چون در کار حمله برآمد ، آتش اورمزدی بدرخشید و مرگ و بدی را به دور راند.

در هر حال این رسم از دیرباز در کرمان برجا مانده و همه ساله در روز دهم بهمن ماه برگزار می شده و نه تنها زرتشتیان بلکه گروه کثیری از مسلمانان حضور بهم می رسانند و بوسیله جوانان زرتشتی مورد پذیرایی قرار می گیرند.

جشن چهارشنبه سوری:

در شب چهارشنبه آخر سال (آخرین چهارشنبه سال) در بیشتر خانواده ها و دهات اطراف کرمان رسم است در یک خانه دور هم جمع می شوند (مرد و زن ، دختر و پسر) و به شادی می پردازند. در روستاها که دوبیتی هایی حفظ می کنند و در صدر مجلس می نشینند و اول اشعاری در مدح خداوند و پیغمبران و امامها می خوانند و بعد از گرم شدن مجلس روی به نفر اول می نمایند و می گویند نیت کن ، آن شخص در قلب خود چیزی را بنظر می آورد و خواننده بیتی که به زبانش آمد جهت او می خواند بعد نوبت به نفر کناری می رسد و همین طریق تاآخرین نفر که آواز و رقص و با نقل و کشمش و نخودچی و آجیل مخصوص (به مشکل گشا معروف است) از خود پذیرایی می کنند.

در این شب آش باید پخته شود که آش شب چهارشنبه سوری می گویند ، بدین صورت که نخود را می گیرند و قل هو الله می خوانند و فوت می کنند.

شب یلدا:

در شب یلدا که آغاز زمستان و طولانی ترین شب زمستان است ، هر خانواده دور هم جمع شده و به صرف میوه بخصوص هندوانه و آجیل ، نخود ، کشمش ، بادام ، پسته ، فندق ، تخمه و ... می پردازند. قصه گویی ، شاهنامه خوانی و خواندن کتاب حافظ نیز مرسوم می باشد و تا پاسی از شب بیدار می مانند.

معتقدند که در این شب گنج قارون بوسیله شتر در حرکت است و ممکن است احیاناً ساربان آن قافله با برخورد به یکی از افراد خانواده مقداری از آن گنج را به او بدهند.

زیبا چون ارگ بم

ارگ راین بعد از ارگ بم دومین بنای خشتی استان كرمان محسوب شده و می تواند به عنوان یکی دیگر از قطبهای توریستی کرمان خودنمائی کند. این ارگ در جنوب غربی شهر كنونی راین و بر بالای قلعه ای با شكوه و عظمت خودنمایی می كند . این بنای خشتی با مساحتی بیش از 20 هزار متر مربع تا حدودی به ارگ تاریخی بم شبیه است . پلان قلعه تقریباً مربع شكل و با چندین برج در اطراف مزین شده است . دور تا دور قلعه را حصاری در برگرفته كه ارتفاع آن اندكی بیش از 10 متر است . تنها ورودی قلعه از جبهه شرقی است كه با سر در بزرگ و باشكوه به محوطه داخلی راه دارد .

بعد از عبور از كوچه شرقی – غربی به چهار سوی كوچك هشت ضلعی می رسیم كه انتهای راهروی آن به چهار ساختمان زیبا كه احتمالاً محل حاكم نشین بوده ختم می شود . این خانه ها به وسیله حصار و با برج هایی در اطراف محصور شده است . چنین به نظر می رسد كه خانه های یاد شده در زمان قاجار ساخته شده باشند زیرا پلان و نقشه آن ها شبیه بناهای این دوره است .

قلعه ، عناصری چون بازار ، اصطبل ( تابستانی و زمستانی ) زورخانه و محل عامه نشین دارد .از قدمت و زمان بنیان اولیه قلعه اطلاع دقیقی در دست نیست و تاكنون هیچ شواهد و مداركی كه قدمت آن را دقیقاً مشخص کند به دست نیامده است و تا زمانی كه تحقیقات علمی و كاوش های باستان شناسی انجام نپذیرد نمی توان تاریخ دقیقی برای آن منظور كرد .

این قلعه را میرزا حسین خان راینی ، جد سادات راین ساخته است . قلعه راین طی اعصار گذشته متأسفانه بر اثر عوامل طبیعی و انسانی تخریب، ویران و تاكنون بارها مرمت و تعمیر شده است .

قلعه راین یكی از مهم ترین آثاری است كه می تواند بر تاریخ هزار ساله این خطه گواهی دهد و بر سند موجودیت راین قبل از اسلام مهر تأیید نهد . این قلعه مدرك گویایی است كه شاید قدمت و سابقه این دیار را به دوره ساسانیان می رساند و همانند راوی و قصه گوی پیر و سالخورده ای كه ناملایمات و طوفان حوادث كمرش را خم كرده و بر رخسارش چین و شكن افكنده ، از حكایات و داستان های تلخ و شیرینی كه عمری با آنها قرین و دمساز بوده با ما سخن می گوید .

این بنا تا به حال مورد بی مهری مسئولین قرار گرفته ، چرا که همچون ستاره ای کم فروغ درکنار ارگ بم مهجور مانده بود ولی این پتانسیل امروز به واسطه تخریب ارگ بم از اهمیت بیشتری برخوردار بوده ومحتاج توجه ویژه می باشد . چرا که میتواند همچون ارگ قدیم بم مایه فخر یار کریمان باشد .

صنايع دستي کرمان

قاليبافي

کرمان از مراکز مهم قاليبافي ايران به شمار مي آيد. اين شهر در آغاز قرن بيستم ميلادي يکي از معروفترين مراکز قاليبافي جهان به شمار مي آمده است، چنان که در آستانه جنگ جهاني اول تعداد دارهاي قالي در اين استان به بيش از پنج هزار مي رسيد.

طرح و رنگ در قالي کرمان اهميت بسيار دارد، چنانچه کمتر مي توان دو قالي را از نظر رنگ و نقشه شبيه به يکديگر پيدا کرد. فرش کرمان ريز بافت و عموماً 40 رج در گره است و بيشتر در ابعاد 60 *100 - 150 * 100 - 120 * 200 بافته مي شود. در گذشته فرش هاي 100 متري نيز به صورت سفارشي در کرمان بافته شده است که اين کار افتخاري براي صنعت و هنر قاليبافي به شمار مي آيد. دارهاي قاليبافي کرمان عموماً عمودي است و تنها در منطقه سيرجان و حومه آن استفاده از دارهاي افقي رواج دارد.

گره رايج در قاليبافي کرمان "فارسي" است. بخشي از پشم مصرفي قاليبافان کرمان از خود منطقه و بقيه از خراسان و کرمانشاه تأمين مي شود. علاوه بر کرمان در مناطق رفسنجان، جوبار، ماهان، روار،کوهپايه، چترود، خانوک، هوتک، سرآسياب و سردار نيز قاليبافي رواج دارد.

در کليه اين مناطق از پشم مرغوب براي بافت قاليهاي درجه يک استفاده مي شود و تار و پود کليه توليدات از نخ پنبه اي است. فرش ها عموماً دو پوده بافته مي شود و فقط در منطقه "راور" گاهي فرشهاي بسيار مرغوب سه پوده است.

طرحهاي معروف قالي کرمان عبارت است از: شاه عباسي، افشان، ترنجي، خوشه، برگ فرنگي، درختي، شکارگاه و قاب قرآني.

قاليچه هاي افشار

در منطقه سيرجان قاليچه هايي موسوم به افشاري بافته مي شود که داراي معروفيت خاصي است. اين قاليچه ها توسط ايل افشار که به کرمان کوچ کرده اند بافته مي شود.

از نظر قاليبافي، ايلات افشار و روستاييان اين منطقه هر يک از ديگري چيزهايي اقتباس کرده اند و اگر رنگ ها ايلاتي است، برخي نقش ها کاملاً با طرحهاي ايلاتي متفاوت است. با اين همه چادر نشينان گره ترکي و روستائيان گره فارسي به کار مي برند. نقش ها شکستگي خاصي دارند(مانند نقش مرغي) و يا نقش ترنجي که بافتن هر يک پوشيده از نگاره هاي کوچک است. در واقع اصالت قاليچه هاي کرمان را در کارهاي ايلات افشار بايد جستجو کرد که نقشه و طرز بافت آنها وجه مشترکي از هنر مردم آذربايجان و کرمان است که به خوبي با هم آميخته شده اند.

گليم شيريکي پيچ

شيريکي پيچ نامي است که بافندگان ايلياتي و گاه روستايي کرمان به نوع خاصي از گليم مي دهند. اين نوع گليم که در اصطلاح بومي با عناوين "شيريکي پيچ" و "سوزني" نيز از آن ياد مي شود ظاهري همانند قالي دارد و بافت آن نيز درست به اندازه بافت قالي مشکل و وقت گير است.

شيريکي پيچ از جمله سوماکهاي مشهور ايران است که در مناطق عشايري و روستايي شهرهاي سيرجان، بافق و کرمان بافته مي شود.

پته دوزي

پته دوزي هنر دست دوز زنان و دختران کرماني است و پته دوزان با بهره گيري از نخ هاي رنگين نقش هائي زيبا را بر زمينه پارچه هاي دستباف به نام "عريض" مي دوزند. پته دوزي علاوه بر کرمان در شهر هاي رفسنجان، سيرجان و ماهان و ... رواج دارد. يکي از معروفترين پته ها، روپوش مقبره شاه نعمت ا... ولي در ماهان کرمان است که يکي از پرکارترين پته هاي توليد شده در ايران بوده و بيش از يک قرن از عمر آن مي گذرد.

معروفترين نقوش پته، طرح پته اي يا درخت زندگي است که به نامهاي متعدد در پته به کارگرفته مي شود، مانند پته ميري، پته ترمه اي، پته جقه اي، پته بادامي، پته سربندي، پته افشاري، پته کردستاني و غيره. از ديگر طرحهاي پته دوزي، پيچک ترنج، سروچه، نقوش حيواني بخصوص پرندگان و لچک ترنجي را مي توان نام برد.

شال بافي

شال بافي يکي از رشته هاي قديمي و اصيل صنايع دستي در "هوتک" کرمان است. معمولاً خانگي است و کارگاه در خانه قرار دارد.

عريض بافي

عريض پارچه دستباف پشمي و نسبتاً ضخيم است که برروي آن زنان پته دوز، پته دوزي انجام مي دهند. در گذشته از عريض استفاده هاي ديگري نظير کت و پالتو مي شد ولي امروزه مصرف عريض بسيار کم شده و حتي در پته دوزي نيز محدود شده است.

ساخت فرآورده هاي مسي تزئيني

ماده اوليه اين صنعت مس است که به سه صورت ورق، لوله و شمش مورد استفاده قرارمي گيرد. محصولات توليدي عبارتند از: سيني، کشکول، قنديل، تبرزين، تابلو و غيره...  .

از ديگر صنايع دستي رايج در استان کرمان، بايد از ترمه بافي ذکر نام کرد که البته توليد آن حد ناچيزي بوده و تنها به چند صنعتگر هنرمند محدود مي شود.

 باغ سنگی

باغ سنگی در 40 كیلومتری سیرجان به سمت بافت در استان كرمان واقع است خالق این اثر كه بیشتر جنبه هنری دارد، پیرمردی كر و لال بوده كه دیگر در قید حیات نیست.

باغ سنگی در نزدیكی دهستان بلورد واقع در روستای میاندوآب و در فاصله 40 كیلومتری جنوب شرقی سیرجان قرار دارد و به دست فردی كر ولال به نام درویش خان گنگ اسفندیارپور كه به كشاورزی اشتغال داشته، ساخته شده است.

وی كه یكی از زمین‌داران سیرجان بود؛ چند سال بعد از انجام اصلاحات ارضی، در سال 1340 كه  بسیاری از زمین‌هایش را از دست داد، به نشانه اعتراض درخت‌های باغش را كه همه آنها خشك شده بود با آویزان كردن سنگ زینت بخشید.باغ سنگی یكی از جاذبه‌های دیدنی استان كرمان و شهر سیرجان است كه مردم زیادی از آن دیدن می‌كنند.

درویش خان اسفندیارپور؛ کشاورزدر آن دوران نه تنها مکنت حاصل از کشاورزی مکانیزه و خودکفایی برایش به ارمغان نیامد، بلکه به سبب ضربه‌هایی که از برخوردهای دولتی بر روح و روانش وارد شده بود به کوه و صحرا زد و مجنونی پیشه کرد.

درویش خان در سال 1355 در فیلم «باغ سنگی» ساخته پرویز كیمیاوی بازی كرد كه در جشنواره‌های داخلی و خارجی بسیاری به نمایش درآمد.

در این فیلم درویش خان، مردی ناشنوا و خانواده‌اش از طریق شبانی در صحرا زندگی می‌كنند.

روزی درویش خان در صحرا می‌آرامد و خواب‌نما می‌شود. پس از بیدار شدن تخته سنگ عجیبی را زیر سر خود می بیند و آن را به خانه می‌برد و به درختی می‌آویزد.

وی روزهای بعد، قطعه سنگ‌های دیگری می‌یابد. با سیم‌های تلگراف، سنگ‌ها را به درخت‌های اطراف چادرش آویزان می‌كند. به زودی باغی از سنگ در اطراف چادر برپا می‌شود.مردم از روستاهای دور و نزدیك برای تماشا و تبرك و بستن دخیل به باغ سنگی می‌آیند.

همسر درویش خان از مردم در ازای آمدن به باغ سنگی پول و هدیه مطالبه می‌كند و با طمع ورزی‌هایش زندگی درویش خان را برمی‌آشوبد.درویش خان پس از 90 سال زندگی در 19 فروردین سال 1386 درگذشت و پیكرش در محل باغ سنگی بلورد سیرجان به خاك سپرده شد.